Na 8 jaar 'wegen van de dwaasheid' nu ter afwisseling 'wegen van bezinning' als thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) geniet sinds Plato een ruime belangstelling en transformeerde later in de Latijnse Gematigdheid (Temperantia), één der vier kardinale deugden. Vaak worden klassieke gematigdheid (de deugd in het midden) en het hedendaagse gemiddelde over één kam geschoren.
Bezinning is geen excuus voor ondermaats handelen, maar een voorwaarde voor prudent handelen. Een handelen naar beste kunnen waarbij men de omstandigheden incalculeert. Wat men kan, bepaalt de norm voor beste kunnen. Bezinning is niet in tegenspraak met 'je best doen', maar vraagt te kijken naar consequenties en voorwaarden. Deze deugd hangt samen met maat en controle. Daarom wordt bezinning in de beeldende kunst met het leidsel en bit, de klok, het schenken zonder morsen en met de passer geassocieerd.
Balthasar Gracian geeft in met zijn aforismen aan hoe je bezinning toepast.¹ Zelfbeheersing bezitten (8), de verbeelding in bedwang houden (24), op zijn woorden letten (160) en steeds handelen alsof er getuigen zijn (297): bezinning vraagt aandacht.
De afbeelding aan de voorkant komt uit Alciatus' Emblemata en heeft als motto Niemand mag door woord of daad worden geschaad.² De controle begint door bezinning in woord en daad. Het is misschien nu gewoon om alles te kunnen zeggen, maar of je ook alles moet willen of kunnen zeggen wat in je opkomt is een vraag die weinig wordt gesteld of zelfs wordt vermeden.
De afbeelding aan de achterkant is van Crispijn de Passer en toont Temperantia die op behendige wijze wijn (?) uit een kruik overschenkt in een lage drinkschaal, in een landschap na de zondvloed met de ark en regenboog. De associatie met de dronkenschap van Noach en de daaropvolgende verstoting van zijn zoon Cham ligt voor de hand.

¹ Oráculo manual y arte de prudencia, 1647
² Nec verbo, nec facto quenquam lædendum.

De 'wegen van bezinning' zijn sinds vorig jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment en de vraag rijst wanneer dit moment zich voordoet: vooraf aan de daad of juist achteraf? Uitspraken als 'regeren is vooruitzien' en 'bezint eer ge begint' suggereren dat bezinning vooraf gaat aan actie. Wijsheden als 'leren van gemaakte fouten' en 'de put dempen, als het kalf verdronken is' wijzen juist naar bezinning achteraf.
Misschien is de relatie tussen bezinning en actie geen lineair proces maar liggen bezinning en het onderwerp ervan op een cirkel (of spiraal) en komt bezinning zowel ervoor als erna. Gracian behandelt in aforisme 151 over Vooruitzien het optimale moment van bezinning.¹ Hij kiest voor bezinning vooraf en ziet bezinning achteraf meer als 'damage control'. Ook adviseert hij om over zaken nog eens een nachtje (vooraf) te slapen.
Het idee dat bezinning zowel terug- als vooruit blikt is beschreven door Ripa als een attribuut van Consiglio (Raad): een driekoppig monster met een wolven-, leeuwen- en hondekop die naar verleden, heden en toekomst kijken.² Deze drie elementen staan aan de basis van de juiste wijze van nadenken. De afbeelding bij deze beschrijving staat voor op de kaart.
Het juiste moment is noodzakelijk maar niet voldoende voor bezinning. Bezinning vraagt ook om rust. Maar de onbezorgde rust is slechts weinigen gegund.³ Dit citaat noteerde Christiaan Huygens al op 25 september 1663 in een album amicorum. Rust vinden is in de loop der eeuwen niet gemakkelijker geworden.
De afbeelding achterop is van Michael Maier en toont een draak die zijn eigen staart verslindt.⁴ Dit symboliseert continuïteit en het gelijkschakelen van begin en einde: een iteratief proces. En daarmee zijn we aan het eind van de tekst gekomen of … ?

¹ Balthasar Gracian Oráculo manual y arte de prudencia, 1647
² Cesare Ripa Iconologia, 1645, p. 108.
³ Seneca Hercules Furens, l. 174-175 'Novit paucos secura inquies'
⁴ Michael Maier Atalanta Fugiens, 1618, Emblema xiv

De 'wegen van bezinning' zijn sinds twee jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment en de vraag rijst wanneer dit moment zich voordoet: vooraf aan de daad of juist achteraf?
Het idee dat de bezinning zowel vooruit als achteruit blikt is in een schilderij uitgewerkt door de Venetiaanse schilder Titiaan Vecellio (~1490 - 1576). Een afbeelding van dit schilderij dat sinds 1966 in de National Gallery in Londen hangt, staat voor op de kaart. We zien onderaan een wolven-, een leeuwen- en een hondenkop. Deze drie elementen staan aan de basis van de juiste wijze van nadenken.
Titiaan heeft boven de dierenkoppen van links naar rechts een oude man met baard (ws. Titiaan zelf), een man met zwarte baard (ws. Titiaan's zoon Orazio) en een jongeman (ws. Titiaan's neef Marco) toegevoegd. Boven deze drie mannen staat van links naar rechts in het Latijn: Op basis van het verleden / handelt het heden met beleid / opdat het niet een toekomstige daad verknoeit.¹
De afbeelding achterop komt uit het werk van Pietro Santo Bartoli.² Hierin zijn de drie dierenkoppen samengevoegd tot de Egyptische god Serapis. De twee slangen die zich om de poten en de nek hebben gewonden koppelen Serapis aan de caducæus van Hermes. Dit is de staf die Hermes van Apollo ontving als dank voor de lier die Hermes gemaakt had van een schildpad.
Deze bezonnen wijze om in de wereld te staan klinkt in theorie goed, indien je kunt putten uit voldoende ervaring om een gedegen actie te plannen. Deze aanpak loopt echter spaak wanneer je in aanraking komt met iets, waarmee je geen ervaring hebt. Dan zul je moeten roeien met de riemen die je wel hebt, informatie bij anderen moeten inwinnen, afwegen wat je wel en niet weet en tenslotte een beredeneerde gok moeten doen.

¹ ex præterito/præsens prudenter agit/ni futuram actionem deturpet. Het lijkt erop dat de geschilderde tekst in het laatste deel een fout bevat, die hier gecorrigeerd is.
² PS Bartoli Lucernæ Veterum Sepulchrales Iconicæ Ex Cavernis Romæ subterraneis, 1702, Coloniæ Marchicæ

De 'wegen van bezinning' zijn sinds drie jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment, maar nu wordt het tijd om naar het resultaat van bezinning te kijken: de gemaakte keuze. De keuze na bezinning wordt dit jaar gecontrasteerd met een onbezonnen keuze. De inspiratie komt uit de Metamorphosen van Ovidius.
Toen Silenus, de opvoeder van Bacchus eens van de groep verwijderd raakte en na lang dwalen aan het hof van koning Midas werd gebracht, was het deze koning die hem herkende en en hem bij Bacchus terugbracht. Deze schonk Midas als beloning een wens waarop Midas er voor koos dat alles wat hij aanraakte in goud zou veranderen. Bacchus zuchtte maar willigde zijn wens in. Alles wat Midas aanraakte werd van goud: het kon niet op. Maar toen ook het water en brood dat hij tot zich nam in goud veranderde raakte Midas in paniek.¹ In de bewerking van Nathaniel Hawthorne gaat het verhaal verder en veranderde ook Midas' dochter in goud.² Midas kwam tot inkeer en smeekte Bacchus om zijn wens weer ongedaan te maken. In de rivier de Pactolus, waste Midas zijn gave af.
De afbeelding achterop toont het bejaarde echtpaar Philemon en Baucis. Ze waren niet rijk, maar wel tevreden en voelden zich daarmee rijk genoeg. Eens gingen Jupiter en Mercurius langs de huizen op zoek naar gastvrijheid. Alle deuren bleven gesloten behalve die van het oude echtpaar. Het weinige dat ze hadden boden ze hun gasten aan die op hun beurt het schaarse goed vermeerderden. Ook zij mochten een wens doen. Elk wenste de ander niet te hoeven begraven. Aan het gelijktijdige eind van hun beide levens, veranderden ze elk in een boom.³
De conclusie die je hieruit kunt trekken is, dat het de mensen om je heen zijn, die je rijk maken en niet hetgeen je bezit.

¹ Metamorphosen, boek 11 regel 100-145
² Nathaniel Hawthorne (1893) A Wonderbook for Boys and Girls. Illustraties van Walter Crane
³ Metamorphosen, boek 8 regel 626-720

De 'wegen van bezinning' zijn sinds vier jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment. Maar ook een geschikte locatie kan behulpzaam zijn, zoals de rijzende popularitieit van heidagen laat zien. Een omgeving vrij van de dagelijke beslommeringen kan dan de voorwaarden scheppen om tot nieuwe ideeën te komen of energie op te doen. Dat is geen eeuwenoude, maar een millenia-oude wijsheid, die zich al tot volle rijpheid had ontwikkeld toen Horatius zijn lofzang op het landleven schreef.¹.
De beginregel Gelukkig degene die geen zorgen [heeft]² staat op de achterkant van de kaart, ruim drie eeuwen geleden genoteerd door Christiaan Huygens³ Hij bewoonde toen een half jaar de Voorburgse buitenplaats Hofwijck. Dit buiten zoals getekend door Christiaan prijkt voor op de kaart.⁴ Zijn vader Constantijn liet Hofwijck bouwen om afstand tot het Haagse hof te kunnen nemen. Hofwijck bood de familie Huygens ruim de gelegenheid voor otium: studie, contemplatie & tijd voor familie en vrienden; het tegendeel van negotium: het zakendoen.
Horatius bezingt in het eerste deel van het gedicht het eerlijke, eenvoudige landleven waarin men leeft in harmonie met de natuur zoals in de Romeinse Gouden Eeuw. In het tweede deel zet hij dit landleven af tegen het overdadige stadsleven. Pas in de laatste vier regels blijkt dat de spreker een geldwoekeraar is, die weliswaar uitziet naar de geneugten van het landleven, maar nu nog de ene week schulden int en de volgende week weer geld uitleent. Dus zeker nog niet vrij is van negotium.
Belangrijk is wel dat men kan kiezen. Jarenlang woonde Christiaan bij zijn vader in Den Haag. Na diens overlijden werd Hofwijck Christiaan's nieuwe onderkomen. Later huurde hij kamers in Den Haag als alternatief voor de trekschuit naar Voorburg, wanneer hij 's avond in de Hofstad was.
¹ Vitæ Rusticæ Laudes, Epode II
² Beatus ille qui procul negotiis
³ HUG 1, folio 179v, Dec.(?) 1688
⁴ HUG 14, folio 5r, Juni/Juli 1658

De 'wegen van bezinning' zijn sinds vijf jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment.
Aan de voorkant zien we een installatie The small knocking down the big van Qiu Zhijie en aan de achterkant Baruch Spinoza.
Het is vijfentwintig jaar geleden dat mijn eer- ste eindejaarskaart het daglicht zag. Na wat incidentele frutsels, zou deze de eerste van een serie over eindejaarsgoden worden. De kaart ging over de Hindoegod Ganesha, de brenger van voorspoed voor hen die iets nieuws begonnen. Na nog een kaart over Romeinse Janus stopte de serie. Wel begon dat jaar de Festina Lente serie die negen jaar liep. Daarna acht jaren Wegen der Dwaasheid die over liepen in de huidige Wegen der Bezinning.
In die afgelopen jaren ging er wel eens wat mis. Een kaart die niet lukte en dan op het laatste moment helemaal werd omgegooid. Jaren dat het verhaal op zich liet wachten of persoonlijke omstandigheden in de weg stonden. Terugkijkend kan ik constateren dat er elk jaar een kaart was, maar dat was niet elk jaar even vanzelfsprekend.
Het kaartenmaken heeft me geleerd om over de volgende na te gaan denken als die van dit jaar is afgerond en om dan alles dat zich voordoet te be- zien als mogelijk thema voor een kaart.
Hoe kijk je op een leven terug en zou je dat ook hebben kunnen zien aankomen? Het is gemakkelijk om op basis van de hoogtepunten een schitterend leven te schilderen, maar klopt dat ook met hoe het werkelijk gegaan is?
Achteraf lijkt een leven uitgestippeld, maar vooraf is alles nog mogelijk en staan alle wegen open. Dat vele wegen blijken dood te lopen is later niet meer aan de afgelegde weg te zien. Het leven bestaat uit vallen en opstaan en voor- en tegenspoed. Het leven wordt echter beschreven aan de hand van de successen, en zoals elke geschiede- nis vanuit het perspectief van de overwinnaars.
Dat kan voor anderen het idee geven dat het je alles komt aanwaaien, terwijl het ook jou moeite, inspanning en slapeloze nachten heeft gekost. Stel je voor dat alles wat je ondernam ook lukte ... .

De 'wegen van bezinning' zijn sinds zes jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning (Sophrosúne) en de Latijnse Gematigdheid (Temperantia) vragen om een gepast moment.
Soms kom je tot de conclusie dat je hulp nodig hebt om niet kopje onder te gaan dan wel hulp moet bieden zodat iemand het hoofd boven water kan houden. Welke hulp te aanvaarden vraagt om kritisch kijken. Hoeveel hulp je kunt bieden vraagt om het kennen van de eigen grenzen.
Aan de voorkant van de kaart zien we De blinden leiden de blinden van Pieter Bruegel de Oudere en aan de achterkant de afbeelding bij het motto Mutuum auxilium (wederzijdse hulp) uit Alciatus’ Emblemata van 1608.
Het schilderij van Breugel laat zien wat er gebeurt wanneer je er voor kiest om blindelings achter een ander aan te lopen: als een zwaan-kleef-aan loopt de kolonne, onderling contact houdend via het vasthouden van stokken en schouders, achter elkaar de plomp in. Merk op dat dit geen bedelaars zijn maar gegoede burgers uit verschillende lagen van de samenleving. De eerste (met muziekinstrument) ligt al op zijn rug en de volgende is zijn evenwicht kwijt.
De situatie bij Alciatus is radicaal anders. De blinde draagt de lamme op de schouders en de lamme vertelt de blinde hoe te lopen. Hier hebben twee mensen elkaar gevonden, met verschillende gebreken die ze elk verhinderen om verder te komen. Maar samen kunnen ze dat doen, wat voor elk van hen afzonderlijk niet mogelijk was. Hier rijst wel de vraag hoelang de blinde het volhoudt de lamme te dragen. Ook zitten op schouders is waarschijnlijk niet lang vol te houden.
In de huidige samenleving is de zorg van een maatschappelijk gegeven naar een op rendement gericht systeem verworden, waarbinnen men zijn best doet om de eindjes aan elkaar te knopen. Meer en meer wordt zorg aan de omgeving overgelaten waarin de zorgbehoevende zich bevindt.
Vandaar als uitgeleide, dat je alleen goed voor een ander kan zijn als je dat ook voor jezelf bent.

De 'wegen van bezinning' zijn sinds zeven jaar thema van mijn eindejaarskaarten.
De Griekse Bezinning en de Latijnse Gematigdheid vragen om een geschikt moment. Dit jaar wilde ik me eens buiten het gebruikelijke Graeco-Romeinse kader wagen. In Finegan (1989) op zoek naar Ganesha, de Hindoegod met de olifantenkop, zag ik op p. 260 een afbeelding van een vierarmige godin.¹ Dit bleek Saraswati godin van wetenschap en cultuur: Athena met Apollo en de negen muzen gecombineerd.
Voorop zien we een beeld van Saraswati uit de twaalfde eeuw, dat zich in het National Museum te New Delhi bevindt. Achterop staat een moderne bronzen dansende Saraswati, spelend op een snaarinstrument (Vina).
Hoewel Sarasvati al veelomvattend lijkt maakt ze deel uit van de drie-eenheid Uma die verder ook nog bestaat uit Lakshmi (rijkdom, voorspoed) en Parvati (of Devi: kracht, vergelding en moeder van Ganesha). Nu eens opereren de godinnen onafhankelijk van elkaar, dan weer zijn ze de verschillende aspecten van één enititeit.
Zowel het voorgaande als ook wat volgt moet met enige voorbehoud worden gesteld omdat dergelijke beschrijvingen uit vele lagen zijn opgebouwd die hun oorsprong vinden in een waaier van religieuze en culturele invloeden.
In beginsel waren Sarasvati, Lakshmi en Parvati allen met Vishnu getrouwd. Dat werd hem op den duur teveel. Hij hield Lakshmi en gaf Sarasvati aan Brahma en Parvati aan Shiva. Ook Shiva, Brahma en Vishnu waren een drie-eenheid zodat deze verdeling alleen al om redenen van symmetrie wenselijk lijkt.
De relatie tussen Sarasvati en Lakshmi vindt men terug in de Vloek van Sarasvati, waarbij de idealen gevoed door kennis en kunst onder invloed van succes transformeren tot zucht naar roem en geldelijk gewin. Het is de verleiding van het succes die corrumpeert.
Samen zijn Sarasvati, Lakshmi en Parvati in balans en kunnen ze de wereld aan en mogelijk meer, want het zijn tenslotte godinnen
¹Finegan, J. (1989) Archeological History of Religions of Indian Asia. Paragon House. New York

De ‘wegen van bezinning’ zijn sinds acht jaar thema van mijn eindejaarskaarten. De Griekse Bezinning en de Latijnse Gematigdheid vragen om een geschikt moment. Vorig jaar liet ik wat licht schijnen over de godinnen Saraswati, Lakshmi en Parvati, de drieeenheid Uma uit het Hindoe pantheion.
Dit jaar heeft veel gebracht, wat niemand tevoren zag aankomen en toen men het wel zag, er nog niet volledig de implicaties van onderkende. Dat geldt ook voor mij en daarom is het, dat het dit jaar over brekebeentjes gaat. Mensen die door onvoorziene omstandigheden letterlijk of figuurlijk onderuit gaan en die het daarna voor langere tijd of zelfs permanent niet meer lukt, om op eigen kracht, op een goede manier verder kunnen.
Dan kan een mechanisme in werking treden dat de (naaste) omgeving mobiliseert om steun te bieden. Dit zou je mantelzorg kunnen noemen, een sociaal vangnet of een vriendendienst, afhankelijk van de aard, omvang en duur van de steun. Dergelijke steun kan ver gaan en je privéleven binnenkomen en vraagt van je om zaken die je zelf wilt regelen, maar waartoe je niet meer in staat bent, los te laten.
Dat loslaten is moeilijk, omdat het vraagt om eerst voor jezelf en daarna ook anderen je onmacht toe te geven, en eng omdat daar ook mindere kanten van jouw manier van leven zichtbaar worden, en vraagt daarom veel vertrouwen in de mensen die je willen helpen.
De Griekse mythologie kent verschillende brekebeentjes zoals de god der smeden en de smeedkunst, Hephaistos die beide benen brak nadat zijn moeder Hera hem als kind van de Olympus had geworpen. De god Kronos, vader van Zeus, wordt als kreupel en met een kruk afgebeeld. Oidipous werd als kind te vondeling gelegd met doorstoken voeten, vandaar zijn naam: Gezwollen Voet. Alle drie werden ze na hun ongeluk goed opgevangen. Alleen voor Oidipous mocht het uiteindelijk niet baten. Zijn gruwelijke einde lag al vanaf het begin vast.
Het is mooi dat brekebeentjes met steun weer op kunnen krabbelen, als het lot dit toestaat.