Nieuws uit Afrika
De vraag “Wie was de eerste vrouw van Adam?” zal de lezers van deze column merkwaardig in de oren klinken. Mogelijk is de reactie “Adam had toch maar één vrouw: Eva?”. Of niet soms...? En waarom überhaupt deze vraag stellen in de Sofa?
Kees Verduin
Vandaag de dag is er niet veel meer dat herinnert aan Lilith. De ex van Frasier Crane, de psychiater uit de komische soap ‘Cheers’, heette Lilith en een Joods feministisch tijdschrift heeft zich de naam aangemeten. Op de voorpagina van dit blad wordt de naam toegelicht, alsof de redactie er niet bij voorbaat van uitgaat dat iedereen weet wie Lilith is. Ik moest de meeste mensen aan wie ik vertelde een verhaaltje over Lilith te gaan schrijven, uitleggen over wie ik het eigenlijk had.
Ik kende het verhaal van Lilith in grote lijnen: de eerste vrouw van Adam die in tegenstelling tot Eva niet uit een rib maar gelijk Adam uit aarde was gemaakt. Er ontstond een hoogoplopend meningsverschil over wie er tijdens de sexuele gemeenschap onder moest liggen. Toen Lilith en Adam hierover niet tot overeenstemming konden komen, ging Lilith ervandoor. En niet met stille trom: zij sprak de onuitsprekelijke naam van God uit en vloog weg uit het paradijs. Er werden drie engelen op uit gestuurd die haar moesten terughalen, maar Lilith wist ze te misleiden. Het eind van het lied was dat ze vanaf die tijd alle kraamkamers van pasgeboren kinderen onveilig maakte waar een amulet met de namen van de drie engelen aan de muur ontbrak: van eerste vrouw tot babymoordende demon, Maar daar bleef het niet bij.
De oorsprong van Lilith is niet zonder problemen, zowel tekstueel als qua verhaal. In de Bijbel komt de naam alleen voor in Jesaja 34:14 en wordt dan in de Nederlandse Statenvertaling met “nachtgedierte” vertaald. De latere vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap geeft “nachtspook”. De meeste Engelse vertalingen, beginnend met de King James vertaling, houden het op “screech owl”. De Latijnse Vulgaatvertaling gebruikt hier “lamia”, wat een interessante, maar verwarringzaaiende keuze is zoals verderop zal blijken.
Het idee van een eerdere vrouw voor Adam is voortgekomen uit het
naast elkaar voorkomen van twee passages in Genesis: a) “En God schiep
de mens naar zijn beeld; naar Gods beeld schiep Hij hem; man en vrouw
schiep Hij hen.” (Gen 1:27, NBG) en b) “Toen formeerde de Here God de
mens van stof uit de aardbodem en blies de levensadem in zijn neus; alzo
werd de mens tot een levend wezen. ... Toen deed de Here God een diepe
slaap op de mens vallen; en terwijl deze sliep, nam Hij een van zijn
ribben en sloot haar plaats toe met vlees. En de Here God bouwde de rib,
die Hij uit de mens genomen had, tot een vrouw, en Hij bracht haar tot
de mens”. (Gen 2:7, 21, 22, NBG). De eerste scheppingsversie suggereert
een gelijktijdig ontstaan van man en vrouw, in de tweede
scheppingsversie is er eerst Adam en dan pas veel later Eva. Dit leidde
tot de veronderstelling dat er een proto-Eva was geweest die in de
verhalen uiteindelijk met Lilith werd geïdentificeerd. Om het verhaal
compleet te maken: de Joodse overleveringen spreken van nog een andere
proto-Eva. Deze Eva werd gemaakt uit pezen, bloed etc., waar Adam
bijstond. Dit vervulde Adam van zodanige afschuw dat hij niets van haar
wilde weten. Deze versie van Eva werd weer tot stof gereduceerd en pas
toen werd de uiteindelijke Eva gemaakt, terwijl Adam sliep.
Wanneer je dan verder gaat zoeken blijkt dat alle verhalen over Lilith als vrouw van Adam gebaseerd zijn op een 9e eeuws joods geschrift genaamd het “Alfabet van Ben Sira”.
In de 13e eeuwse Zohar, een belangrijk kabbalistisch werk, komen een aantal nieuwe facetten van Lilith voor: Lilith de verleidelijke demon die met mannen slaapt en ze dan vermoord, Lilith als kindermoordenares maar ook als moeder van demonen. Deze nieuwe rollen kunnen via de Talmud worden teruggevoerd op de Jesaja-passage, het noemen in de Zohar van Lilith als de vrouw van Adam toont de invloed van het werk van Ben Sira.
Een 16e eeuws Duits werkje “Ein Schön Spiel von Frau Jutten” noemt Lilith als de grootmoeder van Jutta. Deze Jutta (of Judith) werkte zich als eerste vrouw op tot paus. Dit verhaal is gebaseerd op een middeleeuwse “roddel”, dat gedurende een aantal jaren in het midden van de 9e eeuw een vrouw genaamd Johanna die zich van jongs af aan als man had voorgedaan, als paus op de zetel van Petrus zou hebben gezeten, totdat zij tijdens een processie beviel en daarmee door de mand viel.
Lilith drong begin van de 19e eeuw de West-Europese literatuur binnen via een kort optreden in Goethes Faust als heks:
Faust.
Wer ist denn das?
Mephistopheles.
Betrachte sie genau!
Lilith ist das.
Faust.
Wer!
Mephistopheles.
Adams erste Frau.
Nimm dich in Acht vor ihren schönen Haaren,
Vor diesem Schmuck, mit dem sie einzig prangt.
Wenn sie damit den jungen Mann erlangt,
So läßt sie ihn sobald nicht wieder fahren.
(Goethe, Faust I: 4120 ev. 1806)
We zien nu een geheel andere Lilith. Niet meer Lilith de babymoordenares, maar Lilith de mannenverleidster. Hoewel de Talmud/Zohar traditie aan de basis hiervan kan liggen, zou ook de associatie met de Lamia in de Vulgaatvertaling, aan Liliths nieuwe rol kunnen hebben bijgedragen. Lamia was een Libische schone met wie de oppergod Zeus een affaire had. Door Zeus’ jaloerse echtgenoot Hera werd Lamia in een wanstaltig creatuur veranderd en werden haar kinderen gedood. Hierdoor tot waanzin gedreven vrat Lamia daarna elk kind dat op haar pad kwam op. Deze mythe leidde tot het idee dat Lamiae een soort Afrikaanse monsters waren, van onderen een slang en van boven een mooie vrouw. Lamiae lokten met hun aangenaam gesis en gelispel nietsvermoedende vreemdelingen, om dan hun aderen leeg te zuigen tot uiteindelijk de dood er op volgde. Ook demonen die, in de vorm van aantrekkelijke vrouwen, kinderen verleiden met hen mee te gaan om dan vervolgens hun bloed te kunnen drinken, vielen onder de verzamelnaam Lamiae.
Na Lilith’s optreden bij Goethe, werd ze als Lamia door Engelse romantische dichter John Keats in zijn gedicht “Lamia” bezongen. De Prae-raffaeliet Rossetti maakte Lilith tot onderwerp van zijn dicht- en schilderkunst.
Lilith
Of Adam's first wife, Lilith, it is toldDante Gabriel Rossetti 1868
(The witch he loved before the gift of Eve,)
That, ere the snake's, her sweet tongue could deceive,
And her enchanted hair was the first gold.
And still she sits, young while the earth is old,
And, subtly of herself contemplative,
Draws men to watch the bright net she can weave,
Till heart and body and life are in its hold.
The rose and poppy are her flowers; for where
Is he not found, O Lilith, whom shed scent
And soft-shed kisses and soft sleep shall snare?
Lo! as that youth's eyes burned at thine, so went
Thy spell through him, and left his straight neck bent,
And round his heart one strangling golden hair.
Waarom zou een feministisch tijdschrift de naam van een mannenverleidende vampierslang adopteren? Omdat de laatste eeuw de mening omtrent Lilith weer gewijzigd is. Liliths houding ten opzichte van Adam wordt niet als teken van afvalligheid maar als een teken van kracht en zelfstandigheid gezien. Gelijk de al dan niet fictieve pausin Johanna is Lilith het archetype van de vrouw die, tegen de stroom inzwemmend, in deze patriarchale wereld meer dan haar ‘mannetje’ staat, om op het laatst toch nog pootje gelicht te worden. Het is dan ook van minder belang hoe reëel Lilith is dan hoe sterk het beeld dat ze oproept tot de verbeelding spreekt.